Dit stuk, dat over ons menselijke zenuwstelsel gaat, zou ik willen beginnen met deze vraag:
Question: Zijn wij één geest in een lichaam?
Answer: Ik denk ècht van niet!
(een rewrite van 2009)
Het Mens-Paard-Krokodil-model (MPK-model)
inhoud:
Bij voorbeeld: wie kan er nou echt in alle oprechtheid zeggen dat hij denkt wat hij voelt en omgekeerd … We kunnen dingen verstandelijk begrijpen en we kunnen dingen aanvoelen, emotioneel ervaren. En dan heeft ons lijf verder ook nog een aantal hele clevere automatismen en reflexen. En het hoeft zeker niet altijd zo te zijn dat die verschillende manieren van “weten” het met elkaar eens zijn. Kent u het voorbeeld van iemand die met een rood hoofd schreeuwt: “ik ben he-le-maal niet kwaad!” ?
Misschien is zo iemand op dat moment wel helemaal eerlijk omdat ie gewoon niet wéét dat hij zich kwaad voelt.
Mens-Paard-Krokodil
Het geldt eigenlijk voor bijna ieder mens dat het gewoon moeilijk is om ons denken, ons voelen en ons lichaam op één rij te krijgen, om te begrijpen wat hij/zij voelt, om te snappen wat zijn/haar lichaam doet en meemaakt. Dat is verder ook best wel logisch. Maar daarvoor moet je wel iets weten over ons menselijke zenuwstelsel.
Een zenuwstelsel, onze hersenen en het ruggemerg, dat is het stuk van ons lichaam waarmee we dingen kunnen voelen, kunnen denken en dat onze spieren bestuurt. En wat eigenlijk al sinds eind achttienhonderd bekend is (maar wat we liever niet zo op onszelf betrekken), dat is dat er in de loop van de evolutie meerdere lagen op elkaar zijn komen te liggen. Meerdere lagen die eeuwen lang hun werk goed hebben gedaan en dat eigenlijk nog altijd doen, die zijn op elkaar gelegd (dit wordt wel superpositie genoemd), een beetje volgens het principe: “als het werkt dan moet je er niet al te veel aan zitten… Als we er een laagje overheen leggen die de laag daar onder kan sturen (eigenlijk vooral remmen) dan kunnen we toch nieuwe dingen terwijl we niet alles overnieuw hoeven uit te vinden.
Voor de mensen die zich daar wat meer in willen verdiepen. Aan het einde van de vorige eeuw sprak Hughlings Jackson al over de filogenese superpositie.
McLean heeft dit verder uitgewerkt in zijn “triune brain” model. Hij onderscheidde drie lagen:
- “archicortex”,
- “paleocortex” en
- “neocortex”.
Het Mens-Paard-Krokodil-model (verder MPK-model) dat ik veel gebruik voor de uitleg van verslaving en gevolgen van stress dat is ontleend aan het werk van professor Piet Vroon*)note dat zich op zijn beurt weer stoelt op het boven beschreven werk van McLean. Deze beschreef een drietal niveaus binnen het menselijk brein.
De diepste laag, het reptielen-brein, dat zorgt draagt voor het bewaken van evenwichten in ons lijf, de homeostase. Het is een niveau van hongers, van reflexen, van adem- en hartfrequentie, van waak-en-slaap-ritme (en veel andere biologische ritmen).
Anatomisch gezien is dit het niveau van de hersenstam. Omdat dit deel van het brein eigenlijk maar weinig lijkt te zijn veranderd sinds dat wij in de evolutie als reptiel uit zee kropen heeft McLean dit niveau “de archicortex” genoemd. En met weinig veranderd bedoel ik ook werkelijk weinig veranderd. Zelfs de cellen die je in het reptielenbrein tegen komt die zijn ouder en trager en taaier dan de cellen die je in de nieuwere lagen tegen komt Hoewel er dus een paar centimeter in hetzelfde brein cellen zitten van een nieuwere lichting zitten er in ons oerbrein nog cellen die eigenlijk de afgelopen 300 miljoen jaar niet eens zo veel veranderd zijn.
In de loop van de evolutie lijkt daar een volgende laag aan toe te zijn gevoegd toen het reptiel zich tot zoogdier ontwikkelde. Dat is nu zo’n 200 miljoen jaar geldenVoor de mensen die daar meer over willen weten: Anatomisch gezien kwam de “paleocortex” min-of-meer “op” en om het bestaande reptielenbrein gevouwen te liggen. Deze laag lijkt nodig te zijn voor ‘warmbloedigheid’ (in letterlijke en figuurlijke zin): het voelen van emoties en het gedrag wat er bij hoort (expressiemotoriek), het groepsgedrag en dat deel van de intuïtie dat zich op de onbewuste waarneming van non-verbale signalen baseert, zorginstinct (onderzoek naar ‘de schattigheid’ van beertjes laat hierover bijvoorbeeld alleraardigste algemeenheden zien).
En de bovenste laag, de “neo-cortex”, dat is de laag die ons tot denkend mens maakt. Die zit er nog maar korter op. Dat is een laag waarmee het verleden begrepen en de toekomst gepland kan worden. Dat is de laag waarin onze “wil” huist (eigenlijk beter gezegd: onze “wil-niet” want als gezegd heeft het vooral een remmende werking op de onderliggende lagen)
het “triune brain”
Dat zijn natuurlijk nogal lastige woorden “archicortex” “paleocortex”, “neocortex”. Daar kan je intuïtief niet zo veel mee. 
Maar Piet Vroon (u kent hem misschien van zijn puntige stukjes in de Volkskrant) heeft een soort vertaalslag gemaakt naar beter begrijpelijke termen. Hij heeft daar uitgebreid over geschreven in zijn boek “Tranen van de Krokodil, over de te snelle evolutie van onze hersenen”. Maar in het kort komt het hier op neer:
- “Krokodil”,
- “Paard” en
- “Mens”.
Krokodil-niveau
Er is in onze hersenen een laag er net zo uitziet als het zenuwstelsel van een krokodil. Vandaar dat het ook wel het “reptielenbrein” wordt genoemd. Deze diepste laag zorgt voor het bewaken van evenwichten in ons lijf, de homeostase. Het is een niveau van hongers, van reflexen, van adem- en hartfrequentie, van waak en slaap ritmen. Anatomisch vinden we het op niveau van de hersenstam. Omdat dit deel van het brein eigenlijk maar weinig lijkt te zijn veranderd sinds dat wij in de evolutie als reptiel uit zee kropen heeft McLean dit niveau “de archicortex” genoemd. Het is de laag die zorgt voor het zoveel mogelijk evenwicht in ons lichaam. Het werd daarom wel het “neuraal chassis” genoemd, omdat het de basis is van ons leven.
Dit onderste niveau zorgt ervoor dat we kunnen lopen zonder erbij na te denken, het heeft een kniepeesreflex net als een mens en het zorgt ervoor dat we honger krijgen als er te weinig bloedsuikers in ons bloed circuleren. Het zorgt dat onze interne organen zo goed mogelijk werken, het zorgt voor weefselherstel. We vinden er de dorst, de “hongers”, [craving] bij verslaving, de adembeweging die we tegen proberen te houden als je te lang onder water blijft enzovoort.
Maar het is een laag die (net als bij die krokodil) weinig “emoties” kent.
Als je twee krokodillen in een kooi zet en na een jaar haal je er één van de twee uit dan voelt die achtergebleven krokodil zich niet alleen want gevoelens is gewoon iets wat hij niet heeft. Gevoelens als pijn: ja. Honger: ja. Maar gevoelens, emoties die kent een krokodil niet. Daar heeft ie gewoon het brein niet voor.
De herkenning van een bepaalde situatie of een bewaker die altijd het voer geeft, ja. Maar dat is iets anders dan de manier waarop een huisdier iets voor “zijn baasje” kan voelen.
Bij veel middelen kan de verslaving als een soort van ‘honger’ zijn ingegraveerd in de hersenstam. Het is alsof onze krokodil een nieuwe honger heeft ontwikkeld door het regelmatig gebruik. Daarom kan de ‘trek’ bij verslavingen ook zo sterk zijn. Het is bijna vergelijkbaar met de biologische honger en dorst. Als we er op deze manier naar kijken zit het lichamelijk deel van de verslaving ingeprogrameerd op krokodil-niveau als een soort van zwart gat dat steeds meer aantrekkingskracht krijgt naarmate het meer gevoed wordt.
Dit verklaard ook het onrustige, zoekerige gevoel dat mensen hebben wanneer zij ‘trek’ of craving ervaren. Dit verklaart het gebrek aan rotaties in hun lichaam als er veel trek is.
Paardeniveau
Emoties zijn meer voorbehouden aan warmbloedige dieren. “Op” die krokodillenlaag, op ons “reptielenbrein” ligt een tweede laag. Het de laag die we met andere zoogdieren delen. Het is de laag waar meer emoties zijn (net als bij een paard) waar we dingen kunnen voelen voor onszelf en voor anderen; boosheid, verdriet, blijheid en waar dus ook de emotionele reacties in ons lichaam vandaan komen (briesen van woede, snikken van verdriet, trillen van spanning, zweten van angst enzovoort).
Als je twee paarden in de wei zet en na een jaar haal je er één uit dan zie je aan het andere paard dat het verdrietig is. Het mist een “maatje” of een partner.
Veel zoogdieren zullen hun kinderen voeden een hogere prioriteit geven dan hun eigen onmiddellijke honger (als die tenminste niet te groot wordt want dan neemt soms hun reptielenbrein de macht over en wordt het belangrijker om zelf te overleven dan het kroost te voeden). Da’s heel anders voor een paard dan voor een krokodil: zet een krokodil zijn eigen kinderen voor op een moment dat ie flink honger heeft en het enige dat ie ziet is “voedsel”.
De laag van het paard is de laag die gevoelig is voor machtsverhouding, positie en hiërarchie in een groep. Het is de laag die uit emotie aan de krokodil vertelt dat er gevochten moet gaan worden omdat er iets is dat gevoelsmatig de moeite waard is. Het is de laag die liefde kent en haat.
Het ‘Paard’ is ons emotionele deel…
De ‘ Mens’ is eerder mentaal
en van de ‘Krokodil’ zou je kunnen zeggen dat ie voornamelijk ‘dentaal’ is.
Mens-niveau
En dan is er die derde laag waarmee we denken. Dat is de laag die ons tot mens maakt. Hiermee kunnen we nadenken over de dingen die ons gebeuren in de buitenwereld, over de dingen die gebeuren in onze binnenwereld. We kunnen denken over de waarneming in ons lichaam, gevoelens die we kunnen voelen als emotie. We kunnen het verleden hiermee begrijpen, de toekomst plannen. Hier zit ook onze creativiteit (dat zit overigens echt niet alléén maar in de linker òf in de rechterhelft van onze hersenen).
Deze derde laag, zou je kunnen zeggen, zit nog niet zo “sterk verbonden” met de twee lagen daaronder. Precies dat zorgt er voor dat we de dingen op verschillende manieren kunnen begrijpen, dat we ons voornemen het éne te doen en dat we uiteindelijk het andere doen. Daarvandaan komt het ook dat andere mensen soms aan de buitenkant beter zien welker emoties wij meemaken, meer nog dan dat wij dat zelf doen (het voorbeeld: “ik ben he-le-máál niet kwáád!”).
het M-P-K-model
Je zou bijna kunnen zeggen dat wij als “mens” als een soort “ruiter” ons paard (proberen te) berijden,
De zelfstandigheid van “ons paard”
Mensen onderschatten vaak de zelfstandigheid van hun paard. Wist u bijvoorbeeld dat uw paard op dingen reageert zonder dat u daar iets van hoeft te merken?
Dat is bijvoorbeeld gemeten in een experiment waarin je na een tijdje ineens héle korte bloederige filmbeeldjes invoegt in een filmpje van een rustig landschap. Aanvankelijk is het lichaam van de kijker ontspannen. Maar als je in 2 van de 25 beeldjes in een film vervangt door bloederige beelden dan er is in het lichaam van de kijker vrijwel in alle gevallen direct een stress-reactie meetbaar (een terechte reactie natuurlijk voor een paard dat bloed ziet).
Maar interessant is dat diezelfde kijker desgevraagd zegt dat hij naar een filmpje over een landschap zit te kijken (in 85%). Een enkeling 15% zegt het gevoel te hebben dat er straks “iets spannends” gaat gebeuren (dat zijn mogelijk de mensen die een goed contact met hun lichaam hebben en die voelen dat daar iets mee gebeurd).
Naar aanleiding van dit experiment zouden we dus kunnen zeggen dat met dezelfde ogen als waarmee dat denkende deel van een mens slechts wuivend koren ziet, daarmee ziet het ouder en dieper gelegen deel van onze hersenen (zeg maar: het paard), het gevaar dat voor “de mens” onzichtbaar is gebleven. Die is er gewoon te gespecialiseerd en te traag voor.
Met dit principe van “subliminal perception” is een aantal jaren terug zelfs geprobeerd om reclame te maken in bioscoop films. En het leek inderdaad dat er meer cola werd besteld in de pauze als je de eerste helft van de film ieder 25ste beeldje van de filmrol vervangt door een plaatje van een flesje coke. En wees gerust: het is inmiddels bij de wet verboden om op een dergelijke manier reclame te maken.
Als u het idee van “dat paard” nog steeds een beetje onwerkelijk vindt dan wijs ik graag even op een cursus van een Opleiding en Adviesbureau in Bergen op Zoom: “Communicatie en Paarden” waarin B. Wiegmans en M. Watkins een cursus doen waarin de (non-verbale) communicatie met een echt paard centraal staat. In hun aankondiging staat letterlijk: “Paarden reageren heel basaal, ze voelen het wanneer u onzeker bent. Angst heeft. En willen dan zo min mogelijk met u te maken hebben. U wordt direct geconfronteerd met uw manier van optreden”.
Synergie is energiewinst
Mensen staan er ook vaak niet bij stil hoeveel energie er eigenlijk in hun paard zit. Heel veel mensen leiden hun leven alsof zij op een paard zitten dat zij aan de ene kant voortdurend aan-sporen en op-zwepen om harder te gaan, meer te doen, harder te werken. Maar tegelijkertijd trekken ze aan de andere kant de teugels zo strak en daarmee het bit zó stak in de mond dat het dier zich voortdurend moet inhouden.
We moeten de hele tijd van alles van onszelf maar we mogen vervolgens niks van onszelf
Als ik dat beeld schilder dan moet ik denken aan een citaat waarmee Koos Neuvel zijn interview in Wetenschap, Cultuur & Samenleving afsloot. Een interview met Nico Frijda; een vooraanstaand wetenschapper en auteur op het gebied van de zinnigheid van emoties.
“Zulke gedachten zijn niet puur filosofisch, het zijn emotionele feiten. Je weet dat je de dingen niet meer in de hand hebt. Op zo’n moment kan je ook het gevoel loslaten te willen ingrijpen; het is nutteloos controle en beheersing over de omgeving te willen uitoefenen. Dat besef brengt ontspanning en verlichting. Het voorkomt het zinloos spenderen van energie en een beschadiging van het gevoel van eigenwaarde. Het is niet zwak om soms bang of verdrietig te zijn”.
Nou maak ik tijdens mijn trainingen “omgaan met spanning …” of “leren om te communiceren” met patiënten/cliënten en zeker bij de training “management van energie & personal resources” regelmatig mee dat mensen een beetje geïrriteerd en allergisch reageren als ik dit uitleg. Veel mensen denken: “daar heb je weer zo’n vaag iemand die zegt dat je niet moet denken maar moet voelen”.
Hen kan ik meestal wel gerust stellen … want ik heb dezelfde allergie.
Zeker, het is zo dat veel mensen telkens hun gevoel negeren doordat zij de hele tijd maar bezig zijn om alles te beredeneren: “ik denk dat ik mij zus-en-zo voel” (!). maar dat betekent voor mij niet dat er gestopt moet worden met denken … dat betekent voor mij alleen maar dat er verstandiger gedacht moet worden: beter rekening houdend met de mogelijkheden en natuurlijk ook met de onmogelijkheden van ons gevoelsleven. Met meer oog voor onze behoeften en voor een optimale manier van omgaan met onze energie.
Het wezen van spanning
Even een open deur: wanneer ik in mijn arm de spieren aanspan die mijn arm buigen dan is er beweging (buiging). Er wordt arbeid verricht, er wordt aangespannen maar je kan niet echt spreken van “spanning”. Als ik de strekkers aanspan dan geldt hetzelfde: er is beweging maar je kan niet echt spreken van “spanning”. Spanning ontstaat (denk aan een bodybuilder die zijn spieren op wil laten zwellen) als ik zowel de buigers als de strekkers tegelijkertijd aanspan … en netto is er géén beweging. Er wordt veel energie verbruikt maar er gebeurt niets.
Dat is precies het wezen van spanning. Twee (of meer) krachten zijn tegelijkertijd druk bezig om iets te bereiken maar omdat ze elkaar tegenwerken, omdat hun werking tegengesteld gericht is, verandert er niets aan de situatie, verandert er dus niets aan het gevoel.
Misschien herkent u dit in jouw leven?
Je kan jezelf misschien voorstellen dat iemand op één-en-hetzelfde moment eigenlijk van binnen woedend is op iemand anders en erop af zou willen maar dat ie zich tegelijkertijd bedenkt dat hij/zij als een aardige meneer/mevrouw wil blijven overkomen en zich dus niet verroert. Er ontstaat dan als het ware een “ruzie” in ons zenuwstelsel waarbij de ene “partij” zich voorbereid om op te gaan slaan en “er eens eventjes wat van te zeggen” terwijl de andere partij “rustig wil blijven zitten”. Netto effect: iemand zit gespannen omdat iemand dus twee dingen tegelijk zit te doen en precies dat leidt tot de spanning.
Dit is geen pleidooi om maar “blind achter al onze gevoelens aan te rennen” (soms is het hard nodig om niet te laten zien wat u voelt) maar dit is een uitleg om te bereiken dat u begrijpt dat zoiets niet “kosteloos” gebeurt. De kosten zie je in de spanning/stress.
En daar is natuurlijk op zichzelf niets op tegen als wij daar dan maar bewust voor gekozen hebben. Dan is de kans het grootst dat er sprake is van positieve stress; stress die je vóór jezelf gebruikt in plaats van de negatieve stress die zich uiteindelijk tegen jezelf richt …
Veel plezier (en misschien ook wel veel sterkte) bij het maken van de beste keuzen voor uw zelf.
Oh, en mocht je nou denken: dat is allemaal al oude koek als ik het jaartal van Piet Vroon’s boek zie? Kijk dan gerust eens naar deze TED-talk:
Notes:
Tranen van de Krokodil, over de te snelle evolutie van onze hersenen, Ambo/Baarn 1989, ISBN90 263 1011 0
…terug naar de tekst
Als je het hier eens over wilt hebben of…
…als je eens (eventueel anoniem) wilt praten
bij een kopje thee of koffie?..
dat kan!*
Als je meer wilt weten over dit onderwerp of als je het hier gewoon verder over wilt hebben, laat het me even weten:
Zelf aan de slag?: Praat eens met Hans .. *klik hier*
Of -als gezegd- drink eerst eens samen met Hans een kopje koffie* om je te informeren?
• Gratis en zonder verplichtingen •
zelfs geen emailadres als je niet wilt 🙂
Last van verslaving? PraatmetHans .nl
Integrative Addiction Coaching: PraatmetHans.nl 
Pingback: Gedachten over ‘Weerstand’… (bij #verslaving) – 04 | Integrative Addiction coaching: PraatmetHans.nl